Những "Người Bạn Không Mong Muốn" của Bệnh Tiểu Đường

Các biến chứng của bệnh tiểu đường có thể được phân loại thành hai nhóm chính: biến chứng cấp tính và biến chứng mạn tính. Hiểu rõ từng loại là bước đầu tiên để chủ động bảo vệ sức khỏe.

Biến chứng Cấp tính

Đây là những biến chứng nghiêm trọng, phát sinh nhanh chóng, thậm chí chỉ trong vài giờ đến vài ngày và có thể đe dọa trực tiếp đến tính mạng người bệnh nếu không được xử lý kịp thời.

Hạ đường huyết

Hạ đường huyết là tình trạng lượng đường trong máu giảm xuống dưới mức 3.6 mmol/l (tương đương 70 mg/dL). Đây là biến chứng cấp tính phổ biến nhất, đặc biệt ở những người đang điều trị bằng insulin hoặc một số loại thuốc uống khác. Nguyên nhân thường gặp là do dùng thuốc quá liều, bỏ bữa, ăn quá ít, uống rượu bia hoặc tập thể dục quá sức mà không nạp đủ năng lượng.

Khi bị hạ đường huyết, cơ thể sẽ có những dấu hiệu cảnh báo rõ ràng như đói cồn cào, bủn rủn tay chân, mệt mỏi, vã mồ hôi, tim đập nhanh và cảm giác hồi hộp, choáng váng. Nếu không được xử trí kịp thời, người bệnh có thể rối loạn thị giác, khó diễn đạt, tư duy chậm chạp, thậm chí là co giật, bất tỉnh và hôn mê. Đối với những trường hợp này, người bệnh hoặc người thân cần nhanh chóng cung cấp đường cho cơ thể bằng cách uống nước đường, nước ngọt có ga, ăn kẹo hoặc bánh quy.

Nhiễm toan ceton và Tăng áp lực thẩm thấu máu

Đây là hai biến chứng cực kỳ nguy hiểm và thường là kết quả của sự thiếu hụt tuyệt đối hoặc tương đối của insulin. Hôn mê do nhiễm toan ceton thường gặp ở bệnh nhân tiểu đường tuýp 1, xảy ra khi cơ thể không có đủ insulin để sử dụng glucose làm năng lượng, buộc phải đốt cháy chất béo. Quá trình này tạo ra các axit độc hại gọi là cetone, tích tụ trong máu gây toan hóa máu. Biến chứng hôn mê do tăng áp lực thẩm thấu máu thường gặp ở bệnh nhân tiểu đường tuýp 2, đặc biệt là người cao tuổi.

Những tình trạng này là một trường hợp cấp cứu y tế khẩn cấp, có thể dẫn đến hôn mê và tổn thương não vĩnh viễn hoặc tử vong nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời. Do đó, khi xuất hiện các triệu chứng như khát nước dữ dội, đi tiểu nhiều, mệt mỏi, buồn nôn, đau bụng hoặc hơi thở có mùi trái cây, cần phải đưa người bệnh đến cơ sở y tế ngay lập tức.

Hành Trình Tổn Thương Lặng Thầm - Đi sâu vào Biến chứng Mạn tính

Không giống như các biến chứng cấp tính đột ngột, các biến chứng mạn tính của tiểu đường diễn tiến âm thầm, kéo dài qua nhiều năm. Chúng gây tổn thương dần dần lên các mạch máu nhỏ (biến chứng vi mạch) và mạch máu lớn (biến chứng mạch máu lớn), ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhiều cơ quan trong cơ thể.

Biến chứng ở mắt

Bệnh võng mạc tiểu đường là biến chứng phổ biến nhất và là nguyên nhân hàng đầu gây mù lòa cho người trưởng thành. Tình trạng này xảy ra khi lượng đường trong máu cao làm tổn thương các vi mạch mao mạch võng mạc. Các biến chứng mắt khác bao gồm phù hoàng điểm (điểm vàng bị sưng), đục thủy tinh thể và tăng nhãn áp, trong đó người bị tiểu đường có nguy cơ mắc tăng nhãn áp cao gấp đôi người bình thường.

Một trong những khía cạnh đáng lo ngại của biến chứng mắt là sự tiến triển âm thầm của bệnh. Ở giai đoạn đầu, bệnh võng mạc tiểu đường thường không có bất kỳ triệu chứng rõ ràng nào. Bạn chỉ bắt đầu nhận thấy các dấu hiệu như nhìn mờ, thấy các đốm đen di động như "ruồi bay" hoặc tầm nhìn bị gợn sóng khi bệnh đã tiến triển nặng. Điều này đặt ra một thách thức lớn, bởi sự thiếu triệu chứng lâm sàng rõ rệt ở giai đoạn đầu có thể khiến người bệnh chủ quan, bỏ lỡ "thời điểm vàng" để can thiệp. Việc phát hiện sớm và điều trị kịp thời là cực kỳ quan trọng để ngăn ngừa mất thị lực. Vì vậy, khám mắt định kỳ, thường là hàng năm, là một chiến lược chủ động không thể bỏ qua, ngay cả khi người bệnh cảm thấy thị lực vẫn bình thường.

Biến chứng ở thận

Biến chứng thận do tiểu đường là nguyên nhân hàng đầu gây suy thận mạn tính. Tương tự như biến chứng mắt, tổn thương thận bắt nguồn từ việc đường huyết cao kéo dài làm tổn thương các mạch máu nhỏ trong cầu thận, nơi thực hiện nhiệm vụ lọc máu. Khi chức năng lọc suy giảm, các chất thải và protein (đặc biệt là albumin) bắt đầu rò rỉ vào nước tiểu.

Quá trình tổn thương thận diễn ra qua nhiều giai đoạn. Ban đầu, thận có thể phì đại và tăng lưu lượng máu. Sau đó, các mô ở cầu thận bắt đầu bị tổn thương nhưng người bệnh vẫn chưa có triệu chứng lâm sàng rõ ràng. Triệu chứng như chán ăn, mệt mỏi, sưng phù, nước tiểu sủi bọt, hay đi tiểu đêm chỉ xuất hiện khi bệnh đã tiến triển sang giai đoạn nặng.

Một yếu tố làm cho biến chứng thận trở nên đặc biệt nguy hiểm là sự kết hợp với tăng huyết áp. Tăng huyết áp không chỉ là một bệnh đi kèm mà còn là một "kẻ tiếp tay" làm tăng tốc độ tổn thương thận một cách đáng kể. Vì thế, việc kiểm soát đồng thời cả đường huyết và huyết áp (mục tiêu thường là dưới 130/80 mmHg) là một mặt trận song song và sống còn. Không chỉ giúp bảo vệ thận, chiến lược này còn giảm nguy cơ tử vong do các bệnh tim mạch đi kèm.

Biến chứng thần kinh

Khoảng 50% bệnh nhân tiểu đường sẽ có các triệu chứng ảnh hưởng tới thần kinh. Nguyên nhân là do lượng đường huyết cao kéo dài gây tổn thương trực tiếp lên dây thần kinh và các mạch máu nhỏ nuôi dưỡng chúng. Có nhiều loại biến chứng thần kinh khác nhau:

• Bệnh thần kinh ngoại biên: Loại phổ biến nhất, ảnh hưởng đến các dây thần kinh ở chân, bàn chân, tay và cánh tay. Các triệu chứng điển hình là tê bì, cảm giác ngứa ran, bỏng rát, đau nhói, hoặc thậm chí là mất cảm giác hoàn toàn.
• Bệnh thần kinh tự chủ: Gây tổn thương các dây thần kinh kiểm soát các chức năng vô thức của cơ thể như tiêu hóa, nhịp tim, tiết niệu và chức năng tình dục. Điều này có thể dẫn đến các triệu chứng như táo bón, tiêu chảy, nhịp tim nhanh hoặc rối loạn cương dương ở nam giới và khô âm đạo ở nữ giới.

Biến chứng thần kinh có một mối liên kết chặt chẽ và nguy hiểm với hội chứng bàn chân tiểu đường. Bệnh thần kinh ngoại biên làm bạn mất cảm giác đau, nóng, lạnh ở bàn chân. Điều này có nghĩa là một vết thương nhỏ như vết xước, vết phồng rộp do đi giày chật hoặc một vết chai cứng cũng có thể không được nhận biết và trở nên tồi tệ hơn. Khi kết hợp với lưu lượng máu kém do bệnh mạch máu ngoại biên, vết thương rất dễ bị nhiễm trùng, hoại tử và có nguy cơ phải cắt cụt chi. Mối liên kết này biến việc chăm sóc bàn chân từ một thói quen nhỏ thành một hành động sống còn, giúp biến nỗi sợ hãi mất chi thành một động lực mạnh mẽ để bảo vệ sức khỏe hàng ngày.

Biến chứng tim mạch

Tim mạch là "nạn nhân" của các biến chứng mạch máu lớn do tiểu đường. Đường huyết cao kéo dài cùng với các yếu tố nguy cơ khác như tăng huyết áp và rối loạn mỡ máu làm tổn thương các tế bào nội mạc mạch máu, tạo điều kiện cho các mảng xơ vữa động mạch hình thành và phát triển nhanh chóng, gây hẹp và tắc nghẽn lòng mạch.

Tùy thuộc vào vị trí của mạch máu bị tổn thương, các biến chứng có thể gây ra những hậu quả vô cùng nghiêm trọng như nhồi máu cơ tim, đột quỵ, hoặc viêm tắc động mạch chi dưới. Các nghiên cứu chỉ ra rằng có tới 70% trường hợp tử vong do tiểu đường là từ các biến chứng tim mạch. Mặc dù tiểu đường là một bệnh về chuyển hóa, nhưng hậu quả nguy hiểm nhất lại đến từ việc nó âm thầm trở thành "kẻ tiếp tay", đẩy nhanh và làm trầm trọng thêm các bệnh lý tim mạch. Do đó, việc quản lý các yếu tố nguy cơ như béo phì, lối sống ít vận động, hút thuốc lá và kiểm soát chặt chẽ cả đường huyết lẫn huyết áp, mỡ máu là chìa khóa để bảo vệ tim mạch và kéo dài tuổi thọ.

Chìa Khóa Vàng để "Sống Chung với Tiểu Đường" - Chiến lược Phòng ngừa và Quản lý

Việc chủ động phòng ngừa biến chứng là một hành trình lâu dài nhưng hoàn toàn khả thi. Cốt lõi của mọi chiến lược là kiểm soát đường huyết ổn định, kết hợp với các thói quen sống lành mạnh và sự theo dõi y tế chặt chẽ.

Chế độ ăn uống khoa học

Chế độ ăn là nền tảng quan trọng nhất trong việc kiểm soát đường huyết. Người bệnh không cần phải kiêng khem khổ sở, mà nên áp dụng một chế độ ăn cân bằng, đủ chất dinh dưỡng và phù hợp với nhu cầu cá nhân.

• Kiểm soát tinh bột: Tinh bột (Glucid) vẫn nên chiếm khoảng 44-46% tổng năng lượng khẩu phần. Hãy ưu tiên các loại tinh bột phức hợp có chỉ số đường huyết thấp, giàu chất xơ như ngũ cốc nguyên hạt (gạo lứt, yến mạch), rau củ và trái cây ít ngọt.
• Ưu tiên chất đạm và chất béo tốt: Bổ sung protein nạc từ thịt gia cầm, cá (đặc biệt là cá béo như cá hồi, cá trích giàu omega-3) và đậu hũ. Ăn các loại hạt dinh dưỡng, bơ, dầu oliu để cung cấp chất béo không bão hòa.
• Hạn chế muối: Để bảo vệ thận và tim mạch, người bệnh nên giảm ăn muối. Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn và thay thế muối bằng các loại gia vị, thảo mộc khi chế biến.

Một trong những cách đơn giản và hiệu quả để thực hành chế độ ăn là áp dụng "Nguyên tắc đĩa ăn 1/4":

• 1/4 đĩa: Tinh bột (cơm, phở, bún...).
• 1/4 đĩa: Chất đạm (thịt, cá, đậu hũ...).
• 1/2 đĩa: Rau xanh các loại.

Để giúp người bệnh dễ dàng hơn trong việc lên thực đơn, dưới đây là một số gợi ý cụ thể cho chế độ ăn trong tuần theo phong cách ẩm thực Việt Nam:

Tăng cường vận động thể chất

Vận động không chỉ giúp kiểm soát cân nặng mà còn có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc quản lý bệnh tiểu đường. Tập thể dục thường xuyên giúp giảm lượng đường trong máu, tăng độ nhạy của cơ thể với insulin và cải thiện sức khỏe tim mạch. Các chuyên gia khuyến nghị nên dành ít nhất 150 phút tập thể dục cường độ vừa phải mỗi tuần, hoặc khoảng 30 phút mỗi ngày.

Điều quan trọng là tìm được một hình thức vận động phù hợp và yêu thích. Thay vì xem tập thể dục như một nghĩa vụ nặng nề, hãy coi đó là một liệu pháp tinh thần. Các bộ môn như đi bộ nhanh, bơi lội, đạp xe, yoga, thái cực quyền hoặc khiêu vũ đều rất tốt và không gây áp lực lớn lên các khớp. Bạn có thể rủ thêm bạn bè hoặc người thân cùng tập để tăng thêm động lực và biến việc tập luyện thành một niềm vui hàng ngày.

Quản lý stress và giấc ngủ

Căng thẳng tinh thần và thiếu ngủ có thể làm tăng chỉ số đường huyết trong máu. Giấc ngủ đủ (7-8 tiếng mỗi đêm) giúp cơ thể phục hồi và cân bằng hormone. Để giảm stress, bạn có thể thử các phương pháp như thiền, yoga, hoặc dành thời gian cho các sở thích cá nhân.

Chăm sóc chuyên biệt và Tái khám định kỳ

• Bỏ thuốc lá và hạn chế rượu bia: Thuốc lá làm tăng nguy cơ nhồi máu cơ tim, đột quỵ, đồng thời làm cho bệnh thận tiến triển nhanh hơn. Rượu bia có thể làm thay đổi đường huyết một cách đột ngột và ảnh hưởng đến việc kiểm soát bệnh.
• Chăm sóc bàn chân hàng ngày: Đây là một thói quen đơn giản nhưng có thể ngăn ngừa nguy cơ cắt cụt chi. Bạn cần kiểm tra bàn chân mỗi ngày để phát hiện sớm các vết loét, phồng rộp, nứt nẻ. Luôn giữ chân sạch sẽ, khô ráo, dưỡng ẩm và chọn giày dép phù hợp, không đi chân trần.
• Tái khám định kỳ: Dù tuân thủ lối sống khoa học, việc tái khám định kỳ vẫn là cực kỳ quan trọng để bác sĩ có thể theo dõi và điều chỉnh phác đồ điều trị kịp thời. Bạn nên đi khám mắt, kiểm tra thận và khám nha khoa ít nhất mỗi năm một lần.

Hy Vọng và Quyết Tâm - Chìa Khóa Vượt Qua Thử Thách

Hành trình sống chung với bệnh tiểu đường có thể đầy rẫy thử thách, nhưng với kiến thức đúng đắn và thái độ tích cực, người bệnh hoàn toàn có thể làm chủ cuộc sống của mình. Biến chứng không phải là một số phận định sẵn, mà là một lời nhắc nhở rằng cơ thể chúng ta cần được quan tâm đúng mực.

Thay vì coi tiểu đường là một "kẻ thù", hãy xem đó là một "người bạn" mà chúng ta cần học cách lắng nghe và chăm sóc. Bằng cách kiểm soát đường huyết chặt chẽ, duy trì một lối sống lành mạnh và tái khám đều đặn, mỗi người bệnh có thể không chỉ ngăn ngừa biến chứng mà còn cải thiện đáng kể chất lượng cuộc sống, sống một cuộc đời khỏe mạnh, trọn vẹn và không ngừng hy vọng.

Tác giả Dược Sĩ Mai Thị Hai