Kháng sinh là gì? Hiểu rõ để dùng đúng cách

"Siêu anh hùng" chống lại vi khuẩn

Nói một cách đơn giản, kháng sinh là một loại thuốc đặc biệt được tạo ra để chống lại vi khuẩn. Ban đầu, người ta tìm thấy chúng từ các vi sinh vật tự nhiên như nấm mốc, sau này các nhà khoa học đã tạo ra chúng trong phòng thí nghiệm.

Điều kỳ diệu của kháng sinh nằm ở cách chúng hoạt động. Chúng không chỉ có một mà rất nhiều cách để tiêu diệt hoặc vô hiệu hóa vi khuẩn. Có hai cách chính mà chúng ta có thể dễ hình dung:

• Tiêu diệt trực tiếp (Diệt khuẩn): Một số loại kháng sinh hoạt động như một "đội quân đặc nhiệm" tấn công thẳng vào lớp "tường thành" bảo vệ của vi khuẩn, làm chúng vỡ ra và chết.
• Vây hãm và làm suy yếu (Kìm khuẩn): Loại kháng sinh này không giết vi khuẩn ngay lập tức. Thay vào đó, chúng cắt đứt "nguồn lương thực," khiến vi khuẩn không thể sinh sôi và phát triển. Sau đó, hệ miễn dịch của cơ thể sẽ dễ dàng "dọn dẹp" phần còn lại.

Kháng sinh có rất nhiều dạng, từ viên nén, viên nang để uống, thuốc tiêm khi bệnh nặng, đến kem bôi hay thuốc mỡ để dùng ngoài da. Mỗi loại lại thuộc một "gia tộc" riêng và chỉ có tác dụng với một số chủng vi khuẩn nhất định. Việc hiểu rõ những "gia tộc" này giúp bác sĩ chọn đúng loại thuốc để trị đúng bệnh.

Một điều bạn cần nhớ là kháng sinh không chỉ tiêu diệt vi khuẩn xấu mà còn ảnh hưởng đến cả những vi khuẩn tốt đang sống hòa bình trong cơ thể chúng ta, đặc biệt là trong đường ruột. Việc dùng thuốc bừa bãi có thể làm mất đi sự cân bằng tự nhiên này, gây ra những tác dụng phụ không mong muốn.

Cuộc chiến không hồi kết: Kháng sinh và vi khuẩn

Các nhà khoa học không ngừng nghiên cứu để tạo ra những loại kháng sinh thế hệ mới, mạnh mẽ hơn để đối phó với những vi khuẩn ngày càng "khôn ngoan."

Tuy nhiên, đây là một cuộc chiến không có hồi kết. Cứ khi chúng ta tạo ra một loại kháng sinh mới, vi khuẩn lại tìm cách "học hỏi" và phát triển các cơ chế để chống lại chúng. Đây chính là lý do tại sao việc sử dụng thuốc một cách không hợp lý, dù là ở cấp độ cá nhân, cũng sẽ vô tình giúp vi khuẩn "tiến hóa" nhanh hơn, khiến cho các loại thuốc hiện tại dần trở nên vô dụng.

Vi khuẩn và Virus: "Kẻ thù" và "người lạ"

Sự nhầm lẫn giữa vi khuẩn và virus là một trong những nguyên nhân chính dẫn đến việc lạm dụng kháng sinh. Cả hai đều rất nhỏ, gây ra những triệu chứng tương tự như sốt, đau họng, nhưng thực chất chúng khác nhau hoàn toàn.

Hãy hình dung thế này:

• Vi khuẩn là những sinh vật sống độc lập, có thể tự mình sinh sôi nảy nở. Hầu hết vi khuẩn đều vô hại, thậm chí còn có ích cho cơ thể chúng ta. Chỉ một số ít mới gây bệnh.
• Virus thì khác. Chúng không thể tự sống và sinh sản mà phải "nhờ vả" vào tế bào của chúng ta. Virus sẽ chui vào bên trong tế bào khỏe mạnh và biến nó thành "nhà máy" để sản xuất ra hàng triệu bản sao của chính mình.

Cả hai đều có thể lây lan qua ho, hắt hơi hoặc tiếp xúc, và gây ra các triệu chứng giống nhau như sốt, đau đầu, đau cơ. Nhưng cách chúng ta đối phó với chúng lại hoàn toàn khác nhau.

Vì sao kháng sinh chỉ tiêu diệt được vi khuẩn?

Lý do rất đơn giản: kháng sinh được tạo ra để "đánh" vào những điểm yếu riêng của vi khuẩn, như lớp thành tế bào cứng, hoặc các "bộ phận" sản xuất năng lượng của chúng.

Virus thì lại không có những đặc điểm đó. Chúng chỉ là một "hạt nhân" được bao bọc bởi một lớp vỏ, và chúng sống ẩn náu bên trong tế bào của chúng ta. Một loại thuốc được thiết kế để phá vỡ "tường thành" của vi khuẩn sẽ không thể làm gì được một con virus đang ẩn mình trong tế bào của bạn.

Vì vậy, nếu bạn bị cảm cúm hay cảm lạnh (những bệnh do virus gây ra) mà uống kháng sinh, không những không khỏi bệnh mà còn mang lại tác dụng phụ không cần thiết. Đáng lo ngại hơn, hành động đó vô tình tạo điều kiện cho vi khuẩn trong cơ thể bạn "tập luyện" và trở nên kháng thuốc.

Khi nào nên và không nên dùng kháng sinh?

Dấu hiệu nhận biết bệnh nhiễm khuẩn cần kháng sinh

Nguyên tắc quan trọng nhất là: Chỉ dùng kháng sinh khi có chẩn đoán chắc chắn rằng bạn bị nhiễm khuẩn. Bác sĩ là người duy nhất có thể đưa ra quyết định này, đôi khi họ cần làm thêm các xét nghiệm máu, nước tiểu để xác nhận nguyên nhân.

Một số bệnh nhiễm khuẩn thường gặp cần dùng kháng sinh bao gồm:

• Viêm họng hạt do liên cầu khuẩn: Khác với viêm họng thông thường, loại này cần được điều trị để tránh biến chứng.
• Viêm đường tiết niệu: Một trong những bệnh phổ biến nhất cần dùng kháng sinh.
• Viêm phổi do vi khuẩn: Viêm phổi có thể do cả vi khuẩn và virus. Nếu là do vi khuẩn, kháng sinh là cần thiết.
• Một số trường hợp ho gà và nhiễm trùng tai nghiêm trọng.

Dưới đây là một số dấu hiệu bạn có thể tham khảo, nhưng hãy nhớ, chỉ có bác sĩ mới đưa ra kết luận chính xác:

• Viêm họng hạt: Đau họng, khó nuốt, sốt cao, có thể nổi hạch.
• Viêm phổi do phế cầu: Sốt cao đột ngột, khó thở, ho có đờm, đau ngực.
• Viêm đường tiết niệu: Tiểu buốt, tiểu rắt, đau bụng dưới, có thể có sốt.
• Viêm tai giữa: Sốt, đau tai dữ dội, có thể có mủ chảy ra từ tai.

Tuyệt đối không dùng kháng sinh cho bệnh do virus

Dùng kháng sinh khi không cần thiết không chỉ lãng phí tiền bạc mà còn gây hại cho cơ thể. Bạn tuyệt đối không nên dùng kháng sinh trong các trường hợp sau:

• Khi bị các bệnh do virus: Cảm lạnh thông thường, cảm cúm, ho, sổ mũi và hầu hết các trường hợp viêm họng đều do virus.
• Khi bị nhiễm khuẩn nhẹ có thể tự khỏi: Một số trường hợp nhiễm trùng xoang hoặc nhiễm trùng tai ở trẻ em có thể tự khỏi mà không cần thuốc.
• Khi không có chỉ định của bác sĩ: Việc tự ý mua và dùng thuốc là vô cùng nguy hiểm.

Hãy tin tưởng vào bác sĩ của bạn. Nếu họ nói không cần kháng sinh, nghĩa là bạn không cần.

Nguyên tắc vàng: Dùng kháng sinh có trách nhiệm

Để kháng sinh thực sự là người bạn đồng hành tin cậy, hãy luôn ghi nhớ những quy tắc sau:

Tuân thủ chỉ định của bác sĩ

Đơn thuốc của bác sĩ được kê dựa trên tình trạng bệnh của bạn, cân nặng, độ tuổi và cả tiền sử dị ứng. Tự ý dùng thuốc có thể làm chậm trễ việc điều trị đúng cách và khiến bệnh nặng hơn.

Uống đủ liều, đủ liệu trình

Đây là nguyên tắc quan trọng nhất! Kháng sinh cần một khoảng thời gian nhất định để tiêu diệt hết vi khuẩn. Việc uống thuốc đúng giờ giúp duy trì nồng độ thuốc ổn định trong máu, đảm bảo tiêu diệt triệt để "kẻ thù."

Một sai lầm phổ biến là ngưng thuốc ngay khi thấy đỡ hơn. Khi đó, những vi khuẩn yếu đã chết, nhưng những con vi khuẩn mạnh hơn vẫn còn sống sót. Chúng sẽ tiếp tục sinh sôi và đặc biệt là học được cách chống lại thuốc. Lần sau, khi bạn bị bệnh tương tự, thuốc cũ sẽ không còn hiệu quả nữa. Việc ngưng thuốc sớm vô tình tạo ra những "siêu vi khuẩn" khó trị.

Không tùy tiện chia sẻ thuốc

Đơn thuốc kháng sinh là "đơn đặt hàng" riêng cho cơ thể bạn. Dùng chung thuốc với người khác có thể gây dị ứng hoặc làm cho tình trạng bệnh của họ tồi tệ hơn. Tương tự, đừng bao giờ giữ lại thuốc thừa để dùng cho lần sau, vì bệnh có thể do một loại vi khuẩn hoàn toàn khác gây ra.

Lạm dụng kháng sinh: Hậu quả khôn lường

Lạm dụng kháng sinh không phải là chuyện riêng của một người mà là một cuộc khủng hoảng y tế toàn cầu. Hậu quả của nó không chỉ gây hại cho bạn mà còn ảnh hưởng đến cả cộng đồng.

Kháng thuốc: Mối đe dọa toàn cầu

Đây là tình trạng vi khuẩn "học được" cách chống lại thuốc, khiến các loại kháng sinh thông thường không còn tác dụng. Khi đó, những bệnh nhiễm trùng đơn giản như viêm phổi hay viêm đường tiết niệu cũng trở nên khó chữa, thậm chí là vô phương cứu chữa.

Tại Việt Nam, tình trạng kháng kháng sinh đang ở mức đáng báo động. Nó không chỉ làm bệnh nặng hơn mà còn tăng gánh nặng chi phí điều trị, vì phải dùng những loại thuốc đắt tiền hơn và nằm viện lâu hơn.

Tác dụng phụ: Những rủi ro cần biết

Bên cạnh nguy cơ kháng thuốc, dùng kháng sinh sai cách còn gây ra nhiều tác dụng phụ, từ khó chịu đến nghiêm trọng.

• Rối loạn tiêu hóa: Đây là tác dụng phụ phổ biến nhất. Kháng sinh tiêu diệt cả những vi khuẩn tốt trong đường ruột, gây mất cân bằng và dẫn đến buồn nôn, đau bụng, tiêu chảy.
• Nhiễm nấm: Tương tự, khi vi khuẩn tốt bị tiêu diệt, nấm tự nhiên trong cơ thể có cơ hội phát triển, gây nhiễm nấm ở âm đạo hoặc vòm họng.
• Dị ứng: Một số người có thể bị dị ứng với kháng sinh, từ nhẹ như phát ban, sốt, đến nghiêm trọng như sưng lưỡi, khó thở, thậm chí là sốc phản vệ, có thể đe dọa tính mạng.
• Các tác dụng phụ khác: Dùng kháng sinh quá nhiều có thể gây quá tải cho gan và thận. Một số loại thuốc còn có thể gây viêm gân, nhạy cảm với ánh sáng hoặc làm ố vàng răng ở trẻ em.

Tổng kết và lời khuyên dành cho bạn

Nắm vững 5 nguyên tắc dùng kháng sinh an toàn

Hãy ghi nhớ 5 điều sau để sử dụng kháng sinh an toàn:

1. Chỉ dùng kháng sinh khi có đơn của bác sĩ.
2. Không yêu cầu bác sĩ kê đơn kháng sinh nếu không cần thiết.
3. Uống thuốc đúng liều, đúng giờ, đủ liệu trình.
4. Không chia sẻ thuốc hoặc dùng lại thuốc thừa từ lần trước.
5. Áp dụng các biện pháp phòng ngừa bệnh như rửa tay, tiêm chủng đầy đủ để giảm nguy cơ nhiễm khuẩn.

Lời kết

Kháng sinh là một "kim cương quý giá" của y học, nhưng sức mạnh của nó nằm trong tay người sử dụng. Việc thiếu hiểu biết và lạm dụng đã biến "viên kim cương" này thành một mối đe dọa toàn cầu. Mỗi người chúng ta đều có một vai trò quan trọng trong việc bảo vệ hiệu quả của kháng sinh cho chính mình và cho các thế hệ tương lai.

Hãy luôn lắng nghe và tin tưởng vào lời khuyên của các chuyên gia y tế, bởi sức mạnh lớn nhất nằm ở kiến thức đúng đắn và hành động có trách nhiệm.

Tác giả Dược sĩ Phan Thép